Totaalvoetbal: Waarom Cruijff zo moeilijk deed over simpel voetballen

Van totaalvoetbal tot anti-voetbal en alles daartussenin. Het binnenslepen van de begeerde drie punten komt al sinds mensenheugenis in allerlei vormen en maten. In de rubriek Stijlfiguren gaat Voetbalzone langs de velden van weleer om fabelachtige formaties en bijzondere posities onder de loep te nemen. In deze editie: Totaalvoetbal. Hoe de Hollandse succesformule van Rinus Michels, die het veld geometrisch verdeelde in getallen, linies en driehoekjes, door zijn pupil Johan Cruijff met wiskundige complexiteit werd beschreven onder de noemer 'simpel voetbal’.

Door Kevin van Buuren

Voordat Michels in 1965 trainer van Ajax werd, kon Nederland zich nog niet meten met andere professionele afdelingen. Het voetbal liep hier letterlijk 100 jaar achter op bijvoorbeeld Engeland. “Het eerste wat ik bij Ajax duidelijk maakte, is dat we af moesten van dat semiprofessionalisme”, zei de Generaal. Hij voorzag een positieve speelstijl die hij zelf nooit speelde in zijn 269 wedstrijden voor toenmalig amateurclub Ajax: totaalvoetbal.

Dat Michels zelf nooit profvoetballer was, deed niks af aan zijn kwaliteiten als coach. Het profvoetbal bestond simpelweg nog niet in zijn tijd. Pas in 1954 fuseerden in Nederland de KNVB en de NBVB tot de eerste professionele competitie. De NBVB was daarvoor een zelf opgerichte betaald voetbalcompetitie. Tien clubs besloten de stap te maken die de KNVB jarenlang weigerde. Omdat goede voetballers liever in die betaalde divisie speelden, moest de koninklijke bond overstag gaan met waar het eigenlijk geen voorstander van was.

Tijd voor verandering
Totaalvoetbal dankte de naam aan een volledige betrokkenheid van het hele team. “Een bewegingsvoetbal waar posities voortdurend wisselden. Waar aanvallers druk zetten en dus verdedigden en verdedigers opbouwden en dus aanvielen”, beschreef Michels later. In de regel maakte het niet uit wie er rechtsback of linksbuiten stond, als die posities maar door iemand bezet waren en de passende taken werden uitgevoerd. Het systeem was bijna volledig gebaseerd op het hebben van de bal, als je die hebt ‘kan de tegenstander niet scoren’. Als je die niet had, moest je zorgen dat je het speeltuig zo snel mogelijk te pakken kreeg door het speelveld zo klein mogelijk te maken. Iedere positie had een rol in dit drukzetten.

Een ander belangrijk kenmerk, beschreven in het boek Inverting the pyramid: The history of football tactics van Jonathan Wilson, was de buitenspelval. Michels zag de uitgestoken vlag van de grensrechter niet als een inschattingsfout van de aanvaller, maar als iets manipuleerbaars. Het paste bij zijn hoge drukzetten. Met ruimte in de rug was de ploeg van Michels kwetsbaar voor een dieptepass. Met een harmonieuze, getimede stap van de laatste linie zou de dreigende aanval smoren in buitenspel. Totaalvoetbal vereiste volledige focus en discipline.

Toen zijn spelers kennis maakten met dit systeem, stond de ‘totaal’ in totaalvoetbal vooral voor totalitair. Sjaak Swart wist nog precies hoe Michels aantrad als coach. “Hij zei bij de eerste ontmoeting: ‘Ajax moet professioneel worden. Vanaf nu zijn jullie allemaal nummers. Wie dit niet wil, kan nu stoppen.’” Michels eiste onvoorwaardelijke toewijding jegens zijn idee van voetballer zijn. Die mentaliteit drong hij andere clubs op tijdens uitwedstrijden. Iedere club moest een voorbeeld nemen aan Ajax, vond de trainer. Het hele Nederlandse voetbal moest op de schop.

Of Michels echt nummers toewees aan al zijn pupillen, is niet zeker. Wel praatte hij over zijn posities in nummers. Michels had geen middenvelders, maar een zes, acht en tien. Zijn spits was een negen en diens aangever vanaf de vleugels een elf of zeven. Zou hij wel getallen hebben uitgesproken in plaats van namen, dan zou hij toch stiekem steeds de naam hebben gefluisterd van dat magere jochie uit de jeugdopleiding. Het nummer dat tegelijkertijd een naam is: veertien. Johan Cruijff.

Het genie Johan Cruijff
“Het genie”, omschreef Michels Cruijff. Het jeugdexponent zou de ultieme katalysator worden die van een complexe formule een simpele optelsom maakte. De later legendarische nummer veertien hoefde niet gecoacht te worden. Hij was al trainer in het veld. Der Bessermacher, noemde Der Tagesspiegel hem recent toen hij 75 jaar oud zou zijn geworden. “Michels organiseerde alles buiten het veld. Ik deed dat in het veld”, zei JC zelf toen hij terugkeek op die tijd. Hij was het perfecte verlengstuk van zijn autoritaire trainer; dezelfde visie verpakt in een aandoenlijke Amsterdammer.

Tot het eind van zijn leven maakte Cruijff reclame voor het totaalvoetbal. In zijn boek Mijn Voetbal spreekt hij over de onderlinge afstand tussen spelers op het veld, de vooractie en functionele techniek. Het vereiste een volledige samenwerking van alle spelers in een team, het lichaam en het hoofd. Iedereen moest begrijpen wat er moest gebeuren. Alsof iedereen vastgeknoopt was aan de rode draad van het systeem, en daardoor afhankelijk van elkaar bewoog. “Als iemand druk zet op de keeper, dan ga ik naar de rechtsback toe. Een middenvelder zet vervolgens druk op de centrale verdediger, maar daardoor komt zijn man vrij. Dan moet daar dus weer een andere middenvelder op doorschuiven”, beschreef Cruijff de aanvallende verdediging. “Verzaakt er één, dan werkt het niet meer.”

In het veld moesten spelers alles doen om het positiespel te laten lopen. Voetballen zonder bal. Bij een vooractie maakt de speler eerst een loopactie om diep te vragen, om direct om te draaien en de bal in de voeten te krijgen. Ook andersom werkte deze techniek om ruimte te maken. “Ik was goed, omdat ik er negentig minuten bij was met mijn hoofd. Daar hoef je de bal niet eens voor te hebben”, zei hij. Daarnaast was Nummer 14, frivool als hij was, advocaat van functionele techniek. Waar we tegenwoordig lyrisch zijn over de buitenkantjes rechts van Luka Modric, was dit voor Cruijff gewoon ‘de efficiëntste manier om een voorzet te geven’ als je dit met links niet kan, maar de bal wel voor het linkerbeen ligt.

Met totaalvoetbal was het spelletje niet meer zomaar de bal naar elkaar spelen en proberen te scoren. Een bal moest de juiste snelheid hebben, geen effect als het niet hoefde en op het juiste been worden ingespeeld. “Zodat de ontvanger de bal onder controle kan brengen en direct het overzicht heeft”, zei Cruijff. Om zijn systeem te laten werken, ging voetbal om details van wiskundige precisie, in zowel hoofd als lijf. Terugkomend op het buitenkantje rechts, zei Marco van Basten over Cruijff bij Rondo: “Hij zei dan ook: ‘als je zo’n balletje geeft, moet je ook je linkerarm een beetje weggooien.’ Ja, het ging dan ook echt beter.”

Maatschappelijk verantwoord voetballen
De holistische kijk op voetbal van Cruijff trad ook buiten het grasveld. Rob Siekmann legde uitspraken van de Nederlander over allerlei thema’s vast in het boek Cruijffiaans. Net zoals Michels wilde Cruijff ook buiten het veld het voetbal transformeren. Daarbij wilde JC een scheiding van het bestuur en de kleedkamer, waarbij bestuursleden geen inspraak hadden op wat er op het veld en daaromheen gebeurt. Hij was sowieso geen fan van ‘bestuursmensen’. Vooral niet als zij meer verstand hadden van zaken, dan van voetbal.

Ook in de lagere regionen van de club moest het gaan om voetbal, niet om papieren. De jeugd had geen trainers nodig, vond Cruijff. “De straat is de beste leermeester”, zei hij. “Daar leren kinderen meer van dan een trainer met al die diploma’s. Op straat word je omvergelopen door grotere jongens. Dan moet je sneller handelen en gebruik maken van je omgeving. Maar de straat wordt nooit meer nagebootst op het trainingsveld.”

Daarnaast voorzag Cruijff op die straten ook een maatschappelijke functie van het voetbal. Nog altijd symboliseren zijn Cruijff Courts en Foundation de samenkomst van culturen, leeftijden en sporten. “Wat zijn de basisproblemen in onze maatschappij? Gebrek aan respect. Overgewicht. Gebrekkige integratie. Al die problemen kun je met sport te lijf gaan”, wist hij. Hij vond dan ook dat het voetbal, als ‘het grootste bedrijf ter wereld’, te weinig werd ingezet voor deze maatschappelijke doeleinden.

Nederlands trots
Ook voor de ideeën van Michels moesten de club, de spelers en de faciliteiten evolueren. Hij had dan ook even nodig. Of beter gezegd: zijn spelers hadden even nodig om te transformeren tot volwaardige totaalvoetballers. Daarna won hij tussen 1966 tot 1971 vier landstitels, drie TOTO KNVB-bekers en een Europa Cup I met Ajax. De succestrainer besloot zijn carrière te vervolgen bij Barcelona. Ook hier had de Generaal zijn tijd nodig. Vooral tijd om zich te herenigen met zijn ultieme verlengstuk.

“Spaanse spelers zijn gevoeliger voor kritiek”, reflecteerde hij later. “Als het niet goed gaat, vallen ze terug op zichzelf.” Dat terwijl elke handeling in zijn systeem in teamverband moest plaatsvinden. “Cruijff had schijt aan wat mensen vonden, hij veranderde de instelling van andere spelers, omdat hij altijd voor het team speelde”, verantwoordde de trainer de komst van zijn voormalig pupil bij Ajax. El Salvador kwam in 1973 naar de Spaanse topclub. Dat seizoen won Michels direct zijn eerste landstitel met de Blaugrana.

Tijdens zijn periode bij Barça nam Michels Oranje onder zijn hoede. In 1974 had hij volgens veel kenners de beste selectie ter wereld. Gecombineerd met zijn revolutionaire totaalvoetbal moest de wereldbeker naar Nederland komen, maar in de finale bleek West-Duitsland met 2-1 te sterk. Totaalvoetbal bleek soms naïef en kwetsbaar. Te veel gericht op aanvallen. Het moest evolueren. Veertien jaar later, in 1988, won de toptrainer ook zijn titel met het Nederlands elftal: het EK. Totaalvoetbal bleef zich ontwikkelen en dankzij Michels en Cruijff onlosmakelijk verbonden aan Nederland.

Maar, zo schrijft Wilson in Inverting the pyramid, deze trots komt voort uit een eurocentrische visie. “Het Dynamo Kyiv van Viktor Maslov – die de Oekraïnse club tussen 1964 en 1970 onder zijn leiding had – hanteerde 4-4-2 als formaliteit. In de loop van de wedstrijd was er complete veranderlijkheid”, legt Wilson uit. “Mensen denken dat totaalvoetbal is ontwikkeld in Holland, maar dat is omdat ze het Dynamo van Maslov niet kennen. Dit team speelde het prototype totaalvoetbal.” Menig Nederlander zal Michels en Cruijff echter als bedenkers, ontwikkelaars en pioniers van totaalvoetbal zien. Een systeem dat verder ging dan het spelletje alleen. Cruijff kon uren discussiëren over de kleinste details van een simpel spel, want ‘het moeilijkste wat er is, is simpel voetballen’.